«АНИЛИН» И «АЛИЗАРИН»: СИНТЕТИЧЕСКИЕ ОРГАНИЧЕСКИЕ КРАСИТЕЛИ В АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ КОВРАХ КОНЦА XIX - НАЧАЛА XX ВВ.: Научная статья

Ялчин Салимов

doi:10.32523/3080-1281-2025-152-3-165-185

Авторлар

Ялчин Салимов Әзербайжан Ұлттық Кілем мұражайы Автор https://orcid.org/0000-0000-0000-0001

DOI:

https://doi.org/10.32523/3080-1281-2025-152-3-165-185

Кілт сөздер:

бояу, кілемдер, табиғи бояғыштар, марена, индиго, синтетикалық органикалық бояғыштар, анилиндік бояғыштар, ализариндік бояғыштар

Аңдатпа

XIX ғасырдың соңынан бастап әзербайжан кілемдерін бояуда қолданылған синтетикалық органикалық бояғыштарды тереңірек зерттеу қажеттілігі атап өтіледі. Ерте синтетикалық бояғыштардың эволюциясына шолу негізінде «анилиндік» және «ализариндік» бояғыштар ұғымдарының айырмашылығы берілген. Бұл бояғыштар негізгі, қышқылдық, протравтық және қышқыл-протравтық түрлерге бөлініп, олардың техникалық сипаттамалары да қарастырылады.

XIX ғасырдың соңы – XX ғасырдың басындағы жергілікті жазба деректерге талдау жасалып, онда Әзербайжан аумағында тоқылған кілемдерде ерте синтетикалық анилиндік және ализариндік бояғыштардың қолданылғаны айтылған.

Талдау көрсеткендей, табиғи бояғыштардан анилиндік бояғыштарға жаппай көшу шамамен 1880 жылдарда орын алып, оған мыналар себеп болды:

- сыртқы нарықтар тарапынан өсіп келе жатқан сұранысқа байланысты жергілікті кілем өндірісінің күрт артуы;

- дүниежүзілік тоқыма өнеркәсібінің синтетикалық ализарин мен басқа да жасанды бояғыштарға көшуіне байланысты Кавказда қызылбояу (марена) өсірудің тоқтатылуы.

Сонымен бірге, жергілікті кілемдерде ализариндік бояғыштардың кеңінен қолданылуы XX ғасырдың екінші ширегінен ерте басталмаған. Бұл жағдай Закавказье мемлекеттік экспорт-импорт сауда кеңсесі «Закгосторг» пен Әзербайжан кәсіпшілік бірлестігі «Азсанатбирлиги» қызметінің басталуымен байланысты болды.

Қорытындыда осы саладағы зерттеулерді жүргізудің өзекті мәселелері және мұндай зерттеулердің кілемдердің сақталу жағдайын талдауда, оларды ғылыми реставрациялауда және мерзімдеуде қолдану перспективалары атап өтіледі.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор өмірбаяны

Ялчин Салимов, Әзербайжан Ұлттық Кілем мұражайы

ғылыми реставрация және дәстүрлі тоқыма технологияларын жаңғырту жөніндегі директордың орынбасары, Әзербайжан Ұлттық Кілем мұражайы

Әдебиеттер тізімі

Абдуллаева Н.А. (1971). Ковровое искусство Азербайджана. – Баку: Элм. – 58 с.

Айянгар Н.Р., Тилак Б.Д. (1988). «Основные красители». Химия синтетических красителей, ред. К. Венкатараман. Том IV. – Ленинград. – С.109–162.

«Ализарин». (1988). Химическая энциклопедия. Том 1. – Москва. – С. 82.

«Антраценовые красители». (1926). Большая советская энциклопедия, ред. О.Ю.Шмидт. Издание 1-е. Том III. – Москва. – С. 104.

Венкатараман К. (1956). Химия синтетических красителей. Том I. – Ленинград: Государственное научно-техническое издательство химической литературы. – 805 с.

Венкатараман К. (1957). Химия синтетических красителей. Том II. – Ленинград: Государственное научно-техническое издательство химической литературы. – 842 с.

Воронков Н.В. (1931). Крашение шерстяной ковровой пряжи прочными красками. Производство ковров. Сборник статей по технике ковроткачества, ред. Н.Н. Соболев. – Москва. – С.71–96.

Гемилиан В.А. (1895). Краски органические искусственные. Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. Том XVIa. – Санкт–Петербург. – С. 520–535.

Зедгенидзе Я. (1891). Производство ковров и паласов. Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. Город Шуша. Выпуск XI. – Тифлис. –С. 1–51.

Исаев М.Д. (1932). Ковровое производство Закавказья. – Тифлис: Науч.-исслед. ин-т Кавказоведения Акад. наук СССР. – 224 с.

Керимов Л. (1983). Азербайджанский ковер. Том 2. – Баку: Гянджлик. – 241 с.

Ковровый промысел в Кубинском уезде, Бакинской губернии. (1902). Кустарная промышленность на Кавказе. Выпуск I. – Тифлис: Тип. К. П. Козловского. – 71 с.

Коган И.М. (1956). Химия красителей. Издание 3-е. – Москва: Госхимиздат. – 696 с.

Лидов А.П. (1895). Краски органические естественные. Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. Том XVIa. – Санкт–Петербург. – С. 519–520.

Лидов А.П. (1895). Крашение. Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. Том XVIa. –Санкт–Петербург. – С. 602-609.

Нарышкин Н.А. (1874). Сведения о мареноводстве в Хасав-Юртовском округе. Газета политическая и литературная «Кавказ» [Тифлис], №40, 10 (22) апреля. – С. 2-3

Отчёт о деятельности Кавказского Кустарного Комитета в 1909 году. (1910). – Тифлис. – 36 с.

Отчёт о деятельности Кавказского Кустарного Комитета в 1910 году. (1911). – Тифлис. – 33 с.

Пиралов А.С. (1913). Краткий очерк кустарных промыслов Кавказа. Издание второе. – Санкт-Петербург: типо-лит. "Якорь". – 128 с.

Хатисов К. (1894). Кустарные промыслы Закавказского края. Отчёты и исследования по кустарной промышленности в России. Том II. – Санкт-Петербург: Типографія В. КиршвДУМА. – С. 259-370.

Чекалин М.А, Пассет Б.В, Иоффе Б.А. (1980). Технология органических красителей и промежуточных продуктов: учебное пособие для техникумов. Издание 2-е. – Ленинград: Химия, Ленинградское отделение. – 471 с.

Barnett, Jennifer C. (2007). “Synthetic Organic Dyes, 1856-1901: an Introductory Literature Review of Their Use and Related Issues in Textile Conservation”. Studies in Conservation. Volume 52, Issue Sup1, 2007, - P. 67-77.

Chrome Colours for Wool. (1910). Cassella Color Company, – New York. – 148 p.

Eiland, Murray Lee III. (1999). “Problems Associated with the Dissemination of Synthetic Dyes in the Oriental Carpet Industry”. Journal of the International Committee for the History of Technology, 5. – P. 138-159.

Fey, Irving W. (1919). The Chemistry of the Colour-Tar Dyes. – New York. – 516 p.

Jacoby, Heinrich. (1964). “Materials Used in the Making of Carpets”. A Survey of Persian Art from Prehistoric Times to the Present. Vol. 6 (Islamic Period: Carpets, Metalwork, Minor Arts, Ornament, Music), edited by Arthur Upham Pope. Under the auspices of the Asia Institute of Pahlavi University. – Tehran, London, New York, & Tokyo. – P. 2456-2465.

Keijzer, Matthijs de,et al. (2012). “Indigo Carmine: Understanding a Problematic Blue Dye”. Studies in Conservation. Volume 57, Issue sup1. – P. 87-95.

Mumford, J.K. (1900). Oriental rugs. – New York. – 442 p.

Sansone, Antonio. (1888). The Dyeing and Bleaching of Wool, Silk, Cotton, Flax, Hemp, China, Grass etc. – Manchester. – 380 p.

Sansone, Antonio. (1887). The Printing of Cotton Fabrics. – Manchester. – 476 p.